Lokalna Organizacja Turystyczna „Krasnystaw – Wrota Roztocza” www.lotkrasnystaw.pl

Starostwo Powiatowe w Krasnymstawie
ul. Sobieskiego 3
22-300 Krasnystaw
tel.: 82 576 52 11...13, 82 576 72 86...88
fax:82 576 72 89,  82 576 45 88

e-mail: starostwo@krasnystaw-powiat.pl
www.krasnystaw-powiat.pl

Mapa opracowana dla Lokalnej Organizachji Turystycznej "Krasnystaw - Wrota Roztocza"

Wiadomości ogólne

Powiat Krasnostawski zajmuje obszar 1031,4 km km². Zamieszkuje go 63 258 mieszkańców; gęstość zaludnienia 61 osób/km² ( GUS na dzień 31.12.2019 r.). Leży po obu brzegach doliny środkowego Wieprza na Wyżynie Lubelskiej i obejmuje mezoregiony: Wyniosłość Giełczewska i Działy Grabowieckie oraz zajmuje część Polesia, w skład którego wchodzą mezoregiony: Pagóry Chełmskie i Obniżenie Dorohuckie. Administracyjnie składa się z jednej gminy miejskiej (Krasnystaw) oraz 9 gmin wiejskich (Fajsławice, Gorzków, Izbica, Krasnystaw, Kraśniczyn, Łopiennik Górny, Rudnik, Siennica Różana i Żółkiewka).

Zachodnia część powiatu to Wyniosłość Giełczewska: rozległe wzniesienia o łagodnych stokach i setki wąwozów ze stromymi zboczami. W rezerwacie „Wodny Dół", zajmującym powierzchnię 186 ha, nie dość że sieć wąwozów jest gęsta jak labirynt Minotaura, to jeszcze niektóre z nich sięgają kilkuset metrów długości i do 30 m głębokości.

Powiat krasnostawski pod względem krajobrazowym może zachwycić wielu wytrawnych turystów. Bogate zróżnicowanie krajobrazu sprawia, że powiat jest niezwykle interesujący w sensie turystycznym. Stosunkowo niewielkie uprzemysłowienie terenu podnosi jego atrakcyjność. Tu można oddychać, cieszyć się różnorodnością i architekturą krajobrazu - tu dbamy o środowisko i jego zasoby.

Powstanie i dzieje powiatu krasnostawskiego – zarys

W czasach, gdy Rzeczypospolitą rządzili Jagiellonowie, ostatecznie ukształtował się ustrój administracyjny naszego państwa. Polska została podzielona na województwa i powiaty. W owym czasie Ziemia Chełmska weszła w skład województwa ruskiego, ze stolicą we Lwowie. Ziemia Chełmska posiadała autonomiczny sejmik szlachecki i pewną odrębność. Dzieliła się tylko na dwa powiaty: chełmski i krasnostawski, ale za to miała o wiele większe przywileje niż ziemie sąsiednich województw. Mogła m.in. wysyłać swych posłów bezpośrednio na sejm walny. Sejmiki ziemskie odbywały się w Chełmie i w Krasnymstawie, choć w tym drugim mieście nieco rzadziej. Formalnie więc, Krasnystaw należał do powiatu krasnostawskiego Ziemi Chełmskiej w województwie ruskim.

Ustabilizowane w drugiej połowie XVI wieku granice województw nie uległy zmianom, aż do pierwszego rozbioru Polski. W 1564 r. powiat krasnostawski obejmował 5 miast: Krasnystaw, Kraśniczyn, Tarnogóra, Szczebrzeszyn i Turobin, zajmując obszar dzisiejszych trzech powiatów, co stanowiło blisko 37 mil kwadratowych.^[1] Dzielnica północno-wschodniej części powiatu krasnostawskiego zajmowała około 8 mil kwadratowych i składała się z miast: Krasnystaw oraz Tarnogóra i szlacheckiego miasteczka Kraśniczyn, ponadto obejmowała 15 wsi królewskich i 17 wsi szlacheckich. Druga dzielnica południowo - zachodnia, w górnym biegu rzeki Żółkiewki, obejmowała obszar około 9 mil kwadratowych i miała 22 drobnoszlacheckich wsi oraz 10 innych zebranych w parafiach: Gorzków, Żółkiewka, Chłaniów i Płonka. Włość turobińska zajmowała około 5 mil kwadratowych, składała się z miasta oraz 8 wsi należących do niego jak również 8 innych wsi drobnoszlacheckich. Włość szczebrzeska zajmowała 8 mil kwadratowych, skupiając miasto i 20 wsi do niego należących, ponadto wieś szlachecką Nielisz i dobra Franciszkanów obejmujące wieś Hyrza. Ostatnią częścią powiatu był obszar nowo zamojski zajmujący powierzchnię około 7 mil kwadratowych, obejmujący oprócz założonego w 1580 r. Zamościa, kilkanaście wsi możnowładczych.^[2]

Po pierwszym rozbiorze w 1772 r., Austria zajęła południową i wschodnią część powiatu krasnostawskiego, w tym miasto Zamość. W cztery lata później doszło pomiędzy okrojoną Rzeczypospolitą i Austrią do uzgodnień co do granic, w wyniku których, południowy zaborca zwrócił obszar blisko 1750 km² obejmujący głównie tereny południowej Lubelszczyzny, a w tym także w niewielkim stopniu dotyczące powiatu krasnostawskiego. Do jego terytorium wrócił między innymi Kraśniczyn i Wojsławice. Ostateczny kształt granic ustalono w 1773 r.

Tuż przed całkowitą utratą niepodległości, nastąpiły w Rzeczypospolitej zmiany nie tylko polityczne, ale także administracyjne. W 1791 r. miasta królewskie Ziemi Chełmskiej weszły w skład lubelskich miejskich okręgów: apelacyjnego i wyborczego. Podczas obrad Sejmu Grodzieńskiego przegłosowano, by Ziemię Chełmską podnieść do rangi województwa. Następnie wyłączono z niej część powiatu krasnostawskiego, a z ziem położonych po lewej stronie Wieprza, wraz z Krasnymstawem utworzono nowy powiat krasnostawski, który został włączony do województwa lubelskiego.

W wyniku III rozbioru Polski Austria, chcąc powetować sobie straty w wojnie z Francją, zagarnęła najbardziej zaludnione tereny Rzeczypospolitej w postaci Kielecczyzny, Lubelszczyzny i części Mazowsza. Wśród wielu projektów administracyjnego urządzenia zagarniętych ziem polskich, ostatecznie cesarz Franciszek I 21 marca 1796 r. wydał patent o ich objęciu w posiadanie i polecił nazwać je Galicją Zachodnią (West Galizien), choć geograficznie nie miały one nic wspólnego z terytorium zajętym w I rozbiorze. Odtąd tereny te miały mieć odrębną administrację z podziałem na cyrkuły. W ten sposób ziemie Lubelszczyzny znalazły się w obszarze 6 cyrkułów: lubelskiego, józefowskiego, chełmskiego, bialskiego, łukowskiego i siedleckiego. Krasnystaw znalazł się w cyrkule chełmskim.

W 1809 r., skutkiem pomyślnej dla wojsk francusko – polskich (Księstwa Warszawskiego), wiosennej ofensywy wzdłuż Wisły, Austriacy zostali zmuszeni do opuszczenia nie tylko ziem zagarniętych w III rozbiorze, ale także część Małopolski z Krakowem i przejściowo Lwowem. Traktat wiedeński podpisany w zamku w Schönbrun 14 października 1809 r. przewidywał przyłączenie do Księstwa Warszawskiego terenów Galicji Zachodniej i cyrkułu zamojskiego z Galicji Wschodniej. Zwiększono w nim o cztery liczbę departamentów nadzorowanych przez prefektów. Lubelszczyzna weszła w skład 2 departamentów: lubelskiego i siedleckiego. Departament lubelski składał się z 10 powiatów, którymi zarządzali podprefekci. Wśród nich był także powiat krasnostawski, a miasto Krasnystaw zostało siedzibą okręgu zgromadzeń gminnych powiatu chełmskiego i krasnostawskiego.

Żywot Księstwa Warszawskiego był bardzo krótki. Już z końcem 1812 r., na jego ziemię zaczęły wkraczać wojska rosyjskie ścigające cofającą się armię Napoleona i sojusznicze polskie wojska stawiające momentami dość zacięty opór. Rozpoczęła się wojskowa okupacja ziem polskich. Nowe przepisy o podziale administracyjnym ogłoszono w formie postanowienia rosyjskiego księcia namiestnika z dnia 16 stycznia 1816 r.^[3] Przewidywały one powrót do tradycyjnej nazwy jednostek administracyjnych pierwszego stopnia, a mianowicie – województwa. Tym samym dotychczasowe departamenty zostały zamienione na województwa, z jednoczesnym utrzymaniem granic. Zlikwidowano natomiast powiaty, zastępując je zdecydowanie większymi terytorialnie obwodami. Województwo lubelskie podzielono na cztery obwody: lubelski, krasnostawski, hrubieszowski i zamojski, składający się w sumie z 9 dawnych powiatów. Obwodami zarządzali specjalnie delegowani na ten urząd komisarze. Obwód krasnostawski składał się z powiatów: chełmskiego i krasnostawskiego, a siedzibą obwodu zostało miasto Krasnystaw.

Wprowadzony w błyskawicznym tempie, opisywany powyżej nowy podział, szybko okazał się być niedoskonałym, gdyż generował wiele kłopotów na szczeblu lokalnym, zwłaszcza w zakresie komunikacji z siedzibami obwodów. W tej materii Krasnystaw był wyjątkiem, gdyż było to wówczas miasto dostępne komunikacyjnie i porządnie utrzymane. Mimo tego i w tym powiecie do zmian doszło w 1836 r., kiedy to przeniesiono administracyjnie miasto Łęcznę oraz wsie: Dratów, Kaniwola, Nowogród, Witaniów, Trębaczów, Ciechanki, Podzamcze, Stara Wieś i Ludwin z obwodu krasnostawskiego do lubelskiego. Podział administracyjny Królestwa Polskiego na województwa, obwody i powiaty przetrwał do roku 1837, kiedy to ukazem carskim z dnia 21 lutego/7 marca, wprowadzono dla województw nazwę guberni kierowanych przez gubernatorów cywilnych, a komisje wojewódzkie przekształcono w rządy gubernialne. Ukazem z dnia 29 września/11 października 1842 r. zamieniono obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe, w miejsca komisarzy obwodowych ustanowiono tytuł naczelników powiatów. W sierpniu 1844 r. nastąpił nowy podział Królestwa Polskiego na pięć guberni, w miejsce ośmiu. Gubernia lubelska została połączona z podlaską i składała się z ośmiu powiatów, a w tym krasnostawski w nie zmienionym kształcie terytorialnym od 1836 r. W 1849 r. dobra ziemskie Bończa z powiatu hrubieszowskiego przeniesiono do krasnostawskiego, a w roku 1853 wieś Tarzymiechy z powiatu zamojskiego do krasnostawskiego. ^[4]

Dalszych zmian zaniechano w związku z rozpoczętymi w roku następnym pracami nad reorganizacją gmin w Królestwie Polskim. Napięta sytuacja polityczna, wprowadzenie ponownie przez władze carskie 2/14 października 1861 r. stanu wojennego oraz wybuch Powstania Styczniowego, znacząco opóźniły projektowane reformy. Ukazem carskim z 19 lutego/2 marca 1864 r. utworzono na terenach Królestwa Polskiego samorządowe gminy wiejskie w liczbie aż 3083. Stosunkowo zasobny terytorialnie powiat krasnostawski, liczący wówczas 87179 mieszkańców, składał się aż z 94 gmin, z których zaledwie 5 liczyło powyżej 300 domów.^[5] Widząc błędy i nie wydolność administracyjną wielu jednostek, władze carskie przystąpiły do komasacji gmin. Ze spisu pisarzy gminnych powiatu krasnostawskiego z 30 sierpnia/12 września 1866 r. wynika, że już wówczas powiat krasnostawski składał się już tylko z 43 gmin, ale nie należy zapominać, że swoim obszarem obejmował nadal prawie cały, nie istniejący wówczas, powiat chełmski.^[6] Ten stan utrzymał się zaledwie kilka miesięcy, gdyż tylko do nowej reformy administracyjnej ogłoszonej w końcowych dniach 1866 r.

Przed wybuchem I wojny światowej w administracyjnej strukturze krasnostawskiego powiatu zaszły dość znaczące zmiany. Były one konsekwencją mozolnego wcielania w życie ustawy z 6 lipca 1912 r. o wydzieleniu z guberni lubelskiej i siedleckiej guberni chełmskiej. Podziały administracyjne dotknęły także powiat krasnostawski, z którego w granicę guberni chełmskiej wcielono całą gminę Czajki (Kraśniczyn), część gminy Rudka oraz trzy wsie z gminy Łopiennik: Łopiennik Ruski (obecnie Dolny), Stężyca i Dobryniów zamieszkały w zdecydowanej większości przez wyznawców wiary rzymskokatolickiej. W konsekwencji, powiat krasnostawski bardzo mocno zyskał terytorialnie, kosztem wchłonięcia części gmin z rozparcelowanego powiatu zamojskiego. Tym samym w powiecie krasnostawskim nadal pozostały gminy: Gorzków, Fajsławice, Izbica, Krasnystaw, Rudka, Rudnik, Rybczewice, Turobin, Wysokie, Zakrzew i Żółkiewka oraz weszły nowe: Goraj, Mokre, Nielisz, Stary Zamość i Sułów. W obszarze powiatu zabrakło gminy Łopiennik, a to dla tego, że skutkiem podziału jej obszaru między dwie gubernie, została ona całkowicie zlikwidowana, a pozostałe z niej wsie wchłonęły gminy Fajsławice i Krasnystaw. ^[7]

Z Krasnegostawu do granicy guberni chełmskiej było jak na wyciągnięcie ręki. Dochodziła ona do obecnej szosy na odcinku Łopiennik - Krasnystaw w miejscu, gdzie styka się z szosą prowadzącą do Kolonii Stężyca. Po przejściu frontu jesienią 1915 r. austriackie wojskowe władze okupacyjne utworzyły c. i k. komendy obwodowe zwane od 17 kwietnia 1917 r. – powiatowymi.  Anulowano carskie podziały administracyjne z 1912 r. W tej sytuacji powiat krasnostawski pod względem terytorialnym wrócił do stanu z 1867 r. z reaktywowaną gminą Łopiennik. Składał się z miasta będącego siedzibą komendy,  4 osady i 13 gmin wiejskich. Austriacy podnieśli do rangi miasta osad, które utraciły prawa miejskie w 1869 r. Powiatem zarządzały władze okupacyjne.

Po odzyskaniu niepodległości powiat krasnostawski funkcjonował w nie zmienionym obszarze. Zarządzany był przez starostę wybieranego spośród rady. W okresie II Rzeczpospolitej w jego obszarze nastawiły tylko nieliczne zmiany. 7 grudnia 1925 r. z mocą obowiązującą od 18 grudnia tegoż roku, Minister Spraw Wewnętrznych nakazał zmienić nazwę gminy Rudka na Siennica Różana a na przełomie lat 1928/1929 utworzono w jego terytorium gminę Tarnogóra.

W czasie okupacji hitlerowskiej powiat krasnostawski wszedł w skład dystryktu lubelskiego. Na jego terytorium władzę sprawowali niemieccy starostowie: Hartmut Gerstenhauer od jesieni 1939 r. do września 1940 r., Henning von Winterfeld od września 1940 r. do stycznia 1941 r., Claus Peter Volkmann od kwietnia 1941 r. do lipca 1941 r.. Fritz Hans Adolf Schmidt od 26 sierpnia 1941 r. do lutego 1944 r., Rudolf Rieger od wiosny 1944 r. oraz  Claus Harms od 1 maja 1944 r. do lipca 1944 r.

W latach 1944 – 1950 powiatem zarządzali nadal starostowie a następnie już tylko Powiatowa Rada Narodowa. W 1954 r. zlikwidowano gminy a w 1975 r. powiaty. Odtworzono je dopiero 15 lat temu przy czym od powiatu krasnostawskiego nie powróciły gminy Turobin, Wysokie i Zakrzew. W tej sytuacji powiat krasnostawski obecnie swoim zasięgiem terytorialnym jest najmniejszy w blisko 500 letniej swojej historii.